Wraz z chwilą śmierci spadkodawcy osoby uprawnione do dziedziczenia spadku stają się automatycznie właścicielami majątku zmarłego, w którego skład wchodzą zarówno aktywa, jak i długi. O tym, który spadkobierca otrzyma jaką część majątku decyduje spisany przez spadkodawcę testament. Jeśli takowy nie został sporządzony, dziedziczenie regulują przepisy Kodeksu Cywilnego. W momencie, gdy spadkobiercy chcieliby dokonać podziału majątku na własnych zasadach, konieczne jest wykonanie działu spadku. Kto i w jakich częściach dziedziczy spadek, co wchodzi w jego skład i jak dokonać podziału spadku?
Kto może dziedziczyć spadek?
Osoby uprawnione do dziedziczenia spadku często określane są w testamencie spisanym przez spadkodawcę za życia. Wówczas w dokumencie wyszczególniane są dane osób, którym spadkodawca chciałby przekazać swój majątek. Określane są także dokładne elementy majątku i to, jaka ich część zostanie przekazana spadkobiercom. Testament może zawierać zarówno członków rodziny, jak i inne bliskie zmarłemu osoby, nienależące do rodziny.*
W sytuacji, gdy testament nie został spisany, zasady dziedziczenia spadku określone są przez Kodeks Cywilny. Ustalono, że majątek zmarłego i wszystkie jego zobowiązania dziedziczą dzieci oraz małżonek w częściach równych. Jednocześnie zaznaczono, że część małżonka nie może wynosić mniej niż 25% całego majątku.
Jeśli z kolei zmarły nie zawarł związku małżeńskiego ani nie miał dzieci, prawo do dziedziczenia spadku otrzymują rodzice spadkodawcy i jego rodzeństwo, również w częściach równych. W momencie, gdy rodzice zmarłego również nie żyją, a spadkodawca nie miał rodzeństwa, spadek przechodzi na najbliższe osoby z rodziny (chyba że zostały one wcześniej wykluczone z dziedziczenia).
W sytuacji, gdy najbliższa rodzina zmarłego nie będzie dziedziczyć spadku (wskutek wykluczenia lub śmierci), majątek może przejąć gmina będąca miejscem zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa.
*Nawet w momencie, gdy spadkodawca wykluczy podczas spisywania testamentu zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków), małżonka lub własnych rodziców, nie tracą oni całkowicie prawa do spadku. Zgodnie z prawem, mają oni prawo do tzw. zachowku, który wynosi połowę tego, co przypadałoby uprawnionemu podczas dziedziczenia na zasadach Kodeksu Cywilnego.
Otrzymanie praw do spadku kończy się wystawieniem przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Następnie dokument wprowadzany jest do Rejestru Spadkowego. Po zarejestrowaniu aktu dochodzi do prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku bez konieczności odbywania rozprawy sądowej.
Stwierdzenie nabycia spadku w sądzie – na czym polega?
Uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia w przeciwieństwie do sądowego stwierdzenia nabycia spadku jest nieco ograniczone. Notariusz nie sporządzi ani nie wyda dokumentu w momencie, gdy:
- Doszło do dziedziczenia na podstawie tzw. testamentu szczególnego,
- Spadkobiercą jest gmina lub Skarb Państwa,
- Spadek otwarto przed 1 lipca 1984 r.,
- Przed notariuszem nie stawili się wszyscy spadkobiercy,
- Spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe albo nieruchomości za granicą,
- Spadkobiercy nie zgadzają się co do podziału spadku.
W przypadku powyższych ograniczeń, w celu uzyskania stwierdzenia nabycia spadku należy udać się do sądu. Spadkobierca może wystąpić z wnioskiem do sądu o stwierdzenie nabycia spadku w dowolnym momencie, gdy tylko zajdzie taka potrzeba.
Co wchodzi w skład spadku?
W skład tzw. masy spadkowej wchodzą m.in. wszystkie należące do zmarłego przedmioty, ale także jego prawa rzeczowe, np. udział we własności lub prawo własności nieruchomości albo ruchomości. Ponadto masą spadkową nazywamy własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu, hipotekę lub zastaw łącznie z wierzytelnością, prawa majątkowe, wynikające z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, prawa patentowe, oraz wszystkie roszczenia i długi.
W tym miejscu należy podkreślić, że przedmiotem działu spadku są wyłącznie aktywa spadkowe. Oznacza to, że przy podziale spadku nie dochodzi do dzielenia pomiędzy spadkobierców długów zmarłego. Jednocześnie warto wiedzieć, że jeśli do spadku należy nieruchomość, dział spadku może nastąpić tylko w formie aktu notarialnego, jednak o tym przeczytasz więcej w dalszej części wpisu.
Dział spadku – kiedy do niego dochodzi?
Dokonanie działu spadku najczęściej ma miejsce, kiedy spadkobiercy nie zgadzają się z zakresem i szczegółami podziału majątku spadkowego lub gdy chcieliby dokonać podziału na własnych zasadach. Jednocześnie należy podkreślić, że aby doszło do działu spadku, każdy ze spadkobierców musi wyrazić na to zgodę.
Decyzję o podziale spadku podejmują także osoby, które zwyczajnie chciałyby ułatwić sobie zarządzanie otrzymanym spadkiem. Przykładowo, gdy spadkobiercami jest czworo dzieci zmarłego, masę spadkową dzieli się po równo na 4 części. Oznacza to, że jeśli w skład masy spadkowej wchodził samochód lub mieszkanie, to każdy ze spadkobierców powinien wyrazić zgodę w przypadku wszelkich modyfikacji lub sprzedaży ruchomości i nieruchomości. Dział spadku umożliwia m.in. przepisanie pojazdu lub mieszkania na tylko jednego spadkobiercę, co zdecydowanie ułatwia zarządzanie przejętym majątkiem.
Dział spadku zatem to nic innego jak ustalenie wyłącznych właścicieli poszczególnych części majątku spadkowego. Podział może nastąpić na dwa sposoby:
- Poprzez spisanie umowy o dział spadku – To rozwiązanie najczęściej wybierane jest przez spadkobierców, gdy są oni zgodni co do podziału i ustalono, który spadkobierca otrzyma jaką część;
- Poprzez postępowanie sądowe – To rozwiązanie dotyczy sytuacji, w których spadkobiercy nie są w stanie dojść do porozumienia lub gdy chcieliby wykorzystać to rozwiązanie ze względu na niższe koszty logistyczne.
O dzieleniu spadku pomiędzy spadkobierców przeczytasz więcej tutaj: https://www.pannotariusz.pl/dzial-spadku/.
Czy trzeba dokonywać działu spadku?
Dział spadku nie jest obowiązkowy. Warto jednak dojść do porozumienia z innymi spadkobiercami i umówić się na spisanie umowy, gdyż w wielu sytuacjach zarządzanie częściami wspólnymi majątku jest zwyczajnie problematyczne. Współwłasność wymaga decyzji każdego ze spadkobierców co do sprzedaży wspólnego składnika majątku, czy nawet jego codziennego użytkowania. Dokonanie podziału pozwoli wyznaczyć elementy, które staną się wyłączną własnością każdego ze spadkobierców.
Umowny dział spadku
Dokonanie działu spadku na podstawie umowy to najszybszy i najprostszy sposób podzielenia się majątkiem spadkodawcy. Każdy ze spadkobierców musi być zgodny co do tego, jaki jest powód podziału dóbr oraz w jaki sposób i w jakiej formie zostanie on dokonany. Wówczas należy ustalić, jaką część spadku otrzyma każdy ze spadkobierców oraz czy nastąpi to poprzez podział faktyczny (nabycie przedmiotów lub praw), czy poprzez podział cywilny (sprzedaż majątku i podzielenie uzyskanej sumy pomiędzy spadkobierców).
Co więcej, jeśli spadkobiercy nie dzielą spadku w równych częściach, można ustalić wysokość i terminy ewentualnych spłat lub dopłat na rzecz pozostałych spadkobierców. Mówiąc wprost, zawieranie polubownej umowy umożliwia podział spadku na własnych zasadach, z ustaleniem własnych reguł dotyczących kwestii finansowych.
Umowa o dział spadku – jak ją zawrzeć?
Stronami w umowie o dział spadku muszą być wszyscy spadkobiercy. Sama umowa może zostać zawarta w dowolnej formie (pisemnej lub ustnej), jednak dla wykluczenia ewentualnych nieporozumień zazwyczaj dokonuje się podziału na piśmie. W umowie należy zawrzeć wszystkie dane spadkobierców oraz szczegółowe informacje na temat podziału elementów majątku spadkowego.
Istotny jest fakt, że jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość lub do spadku należy przedsiębiorstwo, umowny dział spadku musi zostać dokonany w formie aktu notarialnego. Warto podkreślić, że nie trzeba dzielić całego spadku – można podpisać umowę dotyczącą podziału tylko części majątku spadkowego. Pozostałą część spadku można podzielić w przyszłości, gdy tylko zajdzie taka potrzeba, jednak – jak wcześniej wspomniano – żaden podział nie jest obowiązkowy.
Sądowy dział spadku
Na tę formę podziału zwykle decydują się osoby, które nie są w stanie dojść do porozumienia lub zależy im na rozwiązaniu sprawy drogą sądową. Wniosek o sądowy dział spadku rozpatruje tzw. sąd spadku – sąd ostatniego miejsca pobytu spadkodawcy lub sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy.
Kodeks postępowania cywilnego mówi jednak, że na żądanie uczestnika działu spadku, sąd może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część, albo sądowi rejonowemu, w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy.
Wniosek może zostać złożony zarówno przez spadkobierców (wystarczy, że jeden z nich zaniesie do sądu dokument), jak i przez wierzyciela spadkobiercy, jeżeli dokonał zajęcia praw spadkowych swojego dłużnika w drodze egzekucji.
Wniosek o dział spadku – niezbędne dokumenty
Do wniosku o dział spadku należy dołączyć otrzymane drogą sądową postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia. Ponadto należy przygotować dokumentację dotyczącą poszczególnych elementów spadku, np. odpis z księgi wieczystej nieruchomości. Co więcej, jeśli spadkobiercy są zgodni co do podziału majątku zmarłego, do wniosku należy także dołączyć przygotowany wcześniej plan podziału spadku (taki zabieg skróci postępowanie sądowe).
Sądowe przeprowadzenie działu spadku
Podczas postępowania sądowego ustalony zostanie skład majątku spadkowego oraz jego wartość. Dla ustalenia wartości poszczególnych przedmiotów pod uwagę bierze się chwilę dokonywania działu, zatem przykładowo samochód zakupiony przez zmarłego za 30 tys. złotych, w dniu działu może być wart 15 tys. zł. Jednak w momencie, gdy uczestnicy postępowania sami ustalą wartość przedmiotu i będą co do tego zgodni, sąd weźmie pod uwagę proponowaną kwotę.
Po ustaleniu wartości spadku przechodzi się do jego działu. Wówczas majątek spadkowy można podzielić fizycznie, dysponując pomiędzy spadkobierców przedmioty majątku spadkowego oraz poprzez podział cywilny (sprzedaż spadku i rozdzielenie sumy między współspadkobierców w stosunku do wielkości udziałów przysługujących im w spadku). W momencie, gdy wartość przyznanych części spadku nie odpowiada wielkości udziałów osób uprawnionych, można ustalić dopłaty na rzecz tychże spadkobierców.
Do działu spadku stosuje się przepisy zniesienia współwłasności, co oznacza, że wraz z uprawomocnieniem się postanowienia sądowego, do majątku spadkobierców wliczają się tylko ustalone przez sąd elementy.
Co z długami spadkodawcy?
Podczas działu spadku nie bierze się pod uwagę pozostawionych przez zmarłego zobowiązań finansowych. Warto jednak wiedzieć, że jeśli długi obciążają przedmioty masy spadkowej, sąd weźmie to pod uwagę przy określaniu wartości spadku (np. hipoteka obciążająca mieszkanie). Po uprawomocnieniu się postanowienia o dziale spadku każdy ze spadkobierców odpowiada za zapłatę wierzytelności do wysokości wartości swojego udziału.
Podsumowanie
Dział spadku to jeden ze sposobów na sprawiedliwe podzielenie masy spadkowej pomiędzy spadkobierców. Na takie rozwiązanie decydują się osoby, które w zgodzie i na własnych zasadach chciałyby podzielić się majątkiem zmarłego, lub w momencie, gdy osiągnięcie porozumienia nie jest możliwe. Dział spadku na podstawie umowy lub poprzez przeprowadzenie postępowania sądowego umożliwia zniesienie współwłasności przedmiotów majątku, co ułatwia zarządzanie odziedziczonym spadkiem.