Funkcje burmistrza i wójta to kluczowe stanowiska w polskim samorządzie terytorialnym. Osoby pełniące te role mają realny wpływ na rozwój lokalnych społeczności, zarządzając gminami i podejmując decyzje istotne dla mieszkańców. Zrozumienie zasad funkcjonowania tych stanowisk jest fundamentem świadomego uczestnictwa w życiu publicznym. Przyjrzyjmy się więc, jak długo trwa kadencja włodarzy gmin oraz jakie zasady regulują pełnienie tych funkcji.
Długość kadencji burmistrza i wójta
Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami, kadencja wójta, burmistrza oraz prezydenta miasta trwa 5 lat. To stosunkowo nowe rozwiązanie, ponieważ do 2018 roku kadencja organów samorządu terytorialnego wynosiła 4 lata. Zmiana nastąpiła na mocy nowelizacji Kodeksu wyborczego z 11 stycznia 2018 roku, co miało zapewnić włodarzom więcej czasu na realizację długofalowych projektów rozwojowych.
Kadencja wójta, burmistrza lub prezydenta miasta rozpoczyna się w momencie złożenia ślubowania i trwa do momentu objęcia obowiązków przez nowo wybranego włodarza. Oznacza to, że nawet po formalnym upływie 5 lat, dotychczasowy włodarz pełni swoje obowiązki do czasu przejęcia stanowiska przez następcę, zapewniając ciągłość władzy w gminie.
Zgodnie z art. 26 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym, kadencja wójta (burmistrza, prezydenta miasta) rozpoczyna się w dniu rozpoczęcia kadencji rady gminy lub wyboru go przez radę gminy i upływa z dniem upływu kadencji rady gminy.
Ograniczenia w liczbie kadencji
Wraz z wydłużeniem kadencji do 5 lat wprowadzono również limit dwóch kadencji dla wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. To fundamentalna zmiana w polskim samorządzie, mająca na celu zapobieganie monopolizacji władzy lokalnej i zapewnienie regularnej wymiany osób na stanowiskach kierowniczych.
Co istotne dla obecnych włodarzy, limit ten ma zastosowanie dopiero od wyborów samorządowych przeprowadzonych w 2018 roku. Oznacza to, że kadencje sprawowane przed 2018 rokiem nie są wliczane do tego limitu. Osoba, która pełniła funkcję wójta, burmistrza czy prezydenta miasta przez wiele lat przed 2018 rokiem, mogła ubiegać się o reelekcję jeszcze dwukrotnie – w 2018 i potencjalnie w 2023 roku.
Wyjątki od reguły dwukadencyjności
Przepisy przewidują kilka sytuacji, w których zasada dwukadencyjności nie ma zastosowania:
- Jeśli wójt, burmistrz lub prezydent miasta objął stanowisko w wyniku wyborów przedterminowych lub wyborów uzupełniających, a sprawował funkcję przez mniej niż 24 miesiące, tej kadencji nie wlicza się do limitu dwóch kadencji.
- Jeśli osoba pełniła funkcję wójta, burmistrza lub prezydenta miasta w jednej gminie, a następnie kandyduje na to stanowisko w innej gminie, limit kadencji liczony jest oddzielnie dla każdej z gmin.
Zasady wyboru burmistrza i wójta
Wybory włodarzy gmin odbywają się w sposób demokratyczny i transparentny, gwarantując mieszkańcom bezpośredni wpływ na wybór osoby zarządzającej ich społecznością. Proces wyborczy opiera się na czterech fundamentalnych zasadach: jest powszechny, równy, bezpośredni i tajny.
Aby zostać wybranym w pierwszej turze, kandydat musi uzyskać więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Jeśli żaden z kandydatów nie zdobędzie takiego poparcia, organizowana jest druga tura wyborów, w której uczestniczą dwaj kandydaci z najlepszymi wynikami z pierwszej tury. Ten mechanizm zapewnia, że wybrany włodarz zawsze ma poparcie większości głosujących mieszkańców.
Kandydatem na wójta, burmistrza lub prezydenta miasta może zostać osoba, która spełnia następujące kryteria:
- Jest obywatelem polskim
- Najpóźniej w dniu głosowania kończy 25 lat
- Nie została pozbawiona praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu
- Nie została pozbawiona praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu
- Nie została ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądu
Wygaśnięcie mandatu przed upływem kadencji
W określonych sytuacjach mandat wójta, burmistrza lub prezydenta miasta może wygasnąć przed upływem pełnej 5-letniej kadencji. Przepisy precyzyjnie określają okoliczności prowadzące do przedwczesnego zakończenia pełnienia funkcji, co zapewnia stabilność systemu samorządowego i chroni przed arbitralnością.
Do najważniejszych przyczyn wygaśnięcia mandatu należą:
- Odmowa złożenia ślubowania
- Niezłożenie w terminach określonych w odrębnych przepisach oświadczenia o swoim stanie majątkowym
- Pisemne zrzeczenie się mandatu
- Utrata prawa wybieralności lub brak tego prawa w dniu wyborów
- Naruszenie ustawowych zakazów łączenia funkcji wójta z wykonywaniem funkcji lub prowadzeniem działalności gospodarczej
- Orzeczenie niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji
- Śmierć
- Odwołanie w drodze referendum
Referendum odwoławcze
Szczególnym przypadkiem zakończenia kadencji włodarza jest referendum odwoławcze – mechanizm demokratycznej kontroli dający mieszkańcom możliwość wyrażenia niezadowolenia z działań włodarza i jego odwołania. Referendum odwoławcze może zostać przeprowadzone na wniosek co najmniej 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy, co stanowi znaczącą barierę zapobiegającą nadużywaniu tego narzędzia.
Przepisy wprowadzają również czasowe ograniczenia – wniosek o przeprowadzenie referendum musi zostać złożony nie wcześniej niż po upływie 10 miesięcy od dnia wyboru wójta i nie później niż na 8 miesięcy przed zakończeniem jego kadencji. Dzięki temu włodarz ma czas na wdrożenie swoich planów, a jednocześnie mieszkańcy mogą zareagować, jeśli jego działania znacząco odbiegają od obietnic wyborczych.
Referendum jest ważne tylko wtedy, gdy weźmie w nim udział co najmniej 3/5 liczby osób, które uczestniczyły w wyborze odwoływanego włodarza. Jeśli większość głosujących opowie się za odwołaniem, mandat wygasa, a Prezes Rady Ministrów wyznacza osobę pełniącą funkcję komisarza do czasu wyboru nowego włodarza.
Podsumowanie
Kadencja wójta i burmistrza w Polsce trwa obecnie 5 lat, a jedna osoba może pełnić tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje (licząc od 2018 roku). Wprowadzenie tych regulacji znacząco zmieniło krajobraz polskiego samorządu, zwiększając efektywność działania władz lokalnych dzięki dłuższej kadencji, a jednocześnie zapobiegając monopolizacji władzy poprzez limit kadencji.
Świadomość zasad dotyczących kadencji włodarzy gmin pozwala obywatelom lepiej rozumieć mechanizmy funkcjonowania samorządu terytorialnego oraz aktywnie uczestniczyć w procesach demokratycznych. Dzięki tej wiedzy mieszkańcy mogą skuteczniej monitorować działania swoich przedstawicieli, egzekwować realizację obietnic wyborczych i w razie potrzeby korzystać z przysługujących im narzędzi demokratycznej kontroli.